Określenie „mieć charakter” oznacza posiadanie wyrazistych cech, a silny charakter najczęściej kojarzy się z niezłomnością i niezależnością. Czasem jednak charakter kojarzy się ze sztywnością w zachowaniach niezależnie od sytuacji i kosztów, które musi ponieść zarówno „posiadacz” charakteru, jak i inne osoby.

Kształtowanie się charakteru

Wg teorii rozwoju charakteru Stephena Johnsona charakter kształtuje się w dzieciństwie w sytuacjach, gdy potrzeby nie są wystarczająco zaspokojone. Dziecko zmuszone jest do znalezienia rozwiązania, które pozwoli poradzić sobie z frustracją związaną z tym niezaspokojeniem. Rozwiązanie to z czasem staje się sztywnym, często powodującym cierpienie sposobem radzenia sobie w różnych sytuacjach. Głębokość urazu i stopień, w jakim udało się zadbać o związane z nim potrzeby dziecka w dużej mierze decydują o tym jak silny, destrukcyjny wpływ doświadczenia te będą miały na przyszłe życie. Czynniki te decydują również o tym, czy na ich podstawie wykształci się głęboko utrudniające życie zaburzenie osobowości, osobowość neurotyczna, czy po prostu cecha charakteru  (więcej na temat założeń teorii Johnsona pisaliśmy tu).

Zaburzenie osobowości

Zaburzenia osobowości cechuje niska dojrzałość. Osoby, u których się je diagnozuje wykazują nietolerancję i niekontrolowanie stanów emocjonalnych związanych z niepokojem, frustracją, żalem po stracie, miłością, bliskością, akceptacją etc. Często zaburzeniom tym towarzyszy także niemożność przyswojenia wartości życiowych oraz mało rozwinięta świadomość. Osoba nie jest krytyczna wobec swoich przeżyć, reakcji emocjonalnych i zachowań i w niewielkim stopniu zdaje sobie sprawę, iż są nieakceptowane społecznie i nie służą jej samej. W wielu przypadkach osoba z zaburzeniem osobowości nie przeżywa poczucia winy, czy wstydu, a równocześnie w sposób wyolbrzymiony, czasem wręcz okrutny, karze się za swoje przewinienia (prawdziwe lub wyimaginowane).

Osoby z zaburzeniem osobowości mają zazwyczaj długą i obejmującą całe życie historię trudnych relacji międzyludzkich. Wydaje się, że są niebywale oporne na zmianę (zmiana wydaje się wręcz niemożliwa). Życiowe doświadczenia uniemożliwiają im prawidłowe dojrzewanie i rozwój. Celem terapii osób z zaburzeniem osobowości jest umożliwienie dojrzewania, uświadamianie sobie i lepsze tolerowanie własnych przeżyć, doświadczeń i emocji.

Charakter neurotyczny

Osobowość neurotyczną charakteryzuje konflikt wewnętrzny związany ze sprzecznymi tendencjami (np. równoczesne pragnienie bycia z innymi ludźmi i lęk przed nimi). Próby stłumienia tego konfliktu i godzenia sprzecznych tendencji prowadzą do zawierania ze sobą samym kompromisów. Najczęściej jednak kompromisy te nie dają możliwości osiągnięcia zaspokojenia potrzeb w wystarczającym stopniu. Osoba dzielnie wytrzymuje napięcia emocjonalne związane z konfliktem (w przypadku osób z zaburzeniem osobowości jest to niemożliwe) i czasem powstrzymuje przykre uczucia bardzo długo, równocześnie nie mając świadomości istoty konfliktu. Ta podwyższona tolerancja ma swoją cenę – prowadzi do silnego przeciążenia, poczucia bezsilności i bezradności. Typowymi objawami neurotycznej organizacji osobowości są niska odporność na stres, niezrównoważenie, lęki, frustracja.

Celem psychoterapii w tym przypadku jest odkrycie tego wewnętrznego konfliktu (nie zaś dojrzewanie i zwiększanie tolerancji emocjonalnej), rezygnacja z osiągniętych dotąd kompromisów i rozwiązanie ich w sposób, który lepiej zaspakaja potrzeby osoby, która go doświadcza.

Styl charakteru

Każda, nawet najlepiej funkcjonująca osoba ma pewien charakterystyczny, ukształtowany na bazie swoich doświadczeń sposób wchodzenia w kontakt ze sobą i światem. Życie ludzkie nie jest pozbawione problemów i trosk, a radzenie sobie z nimi może przebiegać za pomocą konstruktywnych sposobów. Styl charakteru cechuje wysoka świadomość tego, co wywołuje trudności, konflikty i ból. Tak ukształtowana osobowość nie jest obciążeniem, daje wsparcie, pozwala znaleźć adekwatne, dojrzałe rozwiązanie i chroni przed występowaniem trudnych do usunięcia objawów. Posiadane zasoby pozwalają na poradzenie sobie z sytuacją. Tak długo, jak charakter nie utrudnia funkcjonowania, nie ma powodu czynić go przedmiotem psychoterapii.

Osób o całkowicie prawidłowo ukształtowanym charakterze nie ma. Jednak celem każdej terapii (a także wysiłków wielu rodziców) jest osiągnięcie przez osobę takiego poziomu dojrzałości i rozwoju, dzięki któremu zarówno świadomość, jak i posiadane zasoby pozwalają poradzić sobie z wyzwaniami rzeczywistości.