Określenie „masochizm” dotyczy dwu obszarów życia. Pierwsze skojarzenie związane jest z seksualnością, w której ból i upokorzenie stymuluje lub pogłębia doznania. W drugim przypadku, o masochizmie mówi się jako o sposobie funkcjonowania, stylu interakcji ze światem i postrzegania siebie. Życie emocjonalne, społeczne i zawodowe osoby ze strukturą masochistyczną zdominowane jest przez zaangażowanie w samoniszczące zachowania.

Dziecko pokonane – charakter masochistyczny

Masochistyczna struktura charakteru, wg Stephena M. Johnsona kształtuje się u dzieci powyżej 2 roku życia. W tym czasie szczególne miejsce zajmuje rozwój woli dziecka. Mały człowiek potrafi już chodzić i opanowuje pierwsze umiejętności językowe, coraz lepiej kontroluje także swoje czynności fizjologiczne. Nowoodkryte potrzeby i ambicje dziecka mogłyby zostać w łagodny sposób włączone w wymagania jego otoczenia, jednak spotykają się z reakcją budzącą lęk, wstyd i poczucie przytłoczenia. Przekraczanie granic dziecka, bezwzględna ingerencja, kontrola  i upokarzające podporządkowanie, powoduje zablokowanie naturalnej ekspresji i frustrację. Dziecko doświadcza tego, że zostało pokonane, nawet gdy próbuje się bronić. Jego bunt, złość, chęć odwetu budzą poczucie winy wobec opiekunów i są ukrywane.

Tak traktowany człowiek wykształca postawę mało spontaniczną, usłużną, podporządkowaną i konformistyczną, a zatrzymana agresja może objawiać się nieustającym odczuwaniem ciężaru i zachowaniami pasywno-agresywnymi. Zachowania opiekunów nie muszą być jednak skrajnie okrutne. Często rodzice sprzyjają rozwojowi postaw masochistycznych, choć w innych obszarach dają dziecku dobrą opiekę, miłość i oparcie. Dzieje się tak, gdy np. nie mogą znieść jego przeciwstawiania się od pierwszych dziecięcych „nie”, po bunty nastolatka. Bezwzględnie reagują w sposób, który ma hamować zachowania opozycyjne i im zapobiegać.

Masochizm dorosłego człowieka

Z wiekiem psychologiczne mechanizmy stają się coraz bardziej złożone i zawikłane. Życie człowieka pozbawione jest radości i poczucia szczęścia. Toczy się wokół zaangażowania w błędne koło wielkiego wysiłku i porażek. Tak, jakby osoba o charakterze masochistycznym żyła w nadziei, że w poradzi sobie z odwiecznym poczuciem winy (które równocześnie uznaje i przeciwko któremu się buntuje), a jej szlachetne poświęcenie znajdzie nagrodę. Pozornie przyjazna, nie ufa innym, ukrywa głęboki żal i nieujawniający się wprost gniew. Dawanie i branie nie jest zatem procesem spontanicznej wymiany.  Często w rozmowach pojawia się uskarżanie i nigdy proszenie o pomoc. Bycie dzielnym i szlachetność (czasem pozorna) tej postawy stają się gorzkim powodem do dumy. Codzienność jest pełna cierpienia, umniejszania siebie i pogardy. Natomiast marzenia pełne są przyjemności, spontaniczności i przygód.

Osoba o strukturze masochistycznej niejako wyszukuje okazje potwierdzające jej przekonania o sobie i świecie. Szybko angażuje się „beznadziejne sytuacje” lub sama je tworzy i nie pozwala sobie od nich uciec. Jeżeli spotka ją sukces – znajdzie sposób aby się nim nie cieszyć.  Kłopoty piętrzą się jak niebosiężne góry, co pogłębia przekonanie, że poza wytrzymywaniem i dźwiganiem nie ma innego rozwiązania.

Psychoterapia

W psychoterapii osób z tą strukturą charakteru, podobnie jak w innych relacjach, początkowo zauważyć można uległość wobec psychoterapeuty i zasad psychoterapii, a nawet dość szybką i niezrozumiałą poprawę. Jednak często jest ona niwelowana, przez ponowne pogrążanie się w beznadziei . W dalszym przebiegu procesu zauważyć można nieustające niezadowolenie, złość i zawód, jednak nigdy nie są one wypowiadane wprost. Terapeuci często reagują tak jak otoczenie – sfrustrowani, zawstydzają klienta lub udają, iż nic się nie dzieje, co pogłębia pierwotne zranienie.

Głównym celem terapeutycznym jest zmiana stylu życia i postrzegania siebie. Często dzieje się to poprzez wydobycie, nazwanie i zrozumienie mechanizmów, które ten styl determinują. Jako, że często przyczyny kłopotów lokowane są w innych osobach i niezależnych okolicznościach – istotne jest rozpoznawanie rzeczywistego wpływu i branie odpowiedzialności za życie swoje i innych osób w bardziej realistyczny sposób. Bardzo ważnym czynnikiem zmiany jest zbudowanie relacji opartej na bezpiecznej zależności i zaufaniu. Czasem przełomowym wydarzeniem w terapii jest wyzwolenie złości, agresji i żalu. Wielką wagę mają uwolnienie przyjemności i radości, a także wzmocnienie nadziei chęci do podejmowania ryzyka.